Музей Боевой и Трудовой славы
Канцэнтрацыйныя лагеры нацысцкай Германіі – месцы масавага зняволення, утрымання і знішчэння ўладамі нацысцкай Германіі падчас праўлення Гітлера грамадзянскіх асоб па палітычных ці расавых меркаваннях (пераважна яўрэяў і цыган). Такія канцэнтрацыйныя лагеры існавалі да пачатку і падчас Другой сусветнай вайны на падкантрольнай Германіі тэрыторыі. У канчатковым выніку мноства вязняў канцэнтрацыйных лагераў гінула ад жорсткіх здзекаў, хвароб, дрэнных умоў утрымання, голаду, цяжкай фізічнай працы і бесчалавечных медыцынскіх досведаў.
Па некаторых дадзеных, праз гэтую сістэму прайшло не менш за 18 мільёнаў чалавек. З іх магло быць знішчана не менш за 11 мільёнаў.
«Дзеці ліхалецця» — мемарыяльны комплекс у горадзе. Прысвечаны дзецям Дзятлаўскага дзіцячага прытулку, якія загінулі ад голаду і хвароб падчас акупацыі Дзятлаўскага раёна нямецка-нацысцкімі захопнікамі. Размешчаны на гарадскіх могілках.
Выхаванцамі Дзятлаўскага прытулку ў гады вайны з'яўляліся дзеці з розных куткоў Савецкага Саюза. У прытулку апынуліся і некаторыя дзеці з міжнароднага піянерскага лагера ў Наваельні, якія прыехалі на адпачынак перад самым пачаткам вайны. Пасля таго як у красавіку 1943 года быў расфармаваны Наваельнянскі прытулак, іх перавезлі ў Дзятлава. Бацькі гэтых дзяцей, будучы вядомымі дзеячамі камуністычных партый і антыфашысцкага падполля Італіі, Германіі, Чэхаславакіі, Балгарыі, Кітая, Карэі і іншых краін, былі вымушаныя з-за сваіх перакананняў пераехаць разам са сваімі сем'ямі ў СССР.
Па ўспамінах выхаванкі Дзятлаўскага прытулку Італьянкі Палет Глюкозіа: “У прытулку пачаліся эпідэміі — адзёр, шкарлятына, тыф. Дзеці згаралі як свечкі... Па два-тры чалавекі за ноч... Старэйшыя даглядалі іх, як маглі. Але не было ні лекаў, ні медыцынскай дапамогі”.
Загадчыцы Дзятлаўскага прытулку ў 1943-1944 гадах была настаўніца Валянціна Рыгораўна Кепп, якая, імкнучыся палегчыць жыццё дзяцей, разам з іншымі педагогамі збірала для выхаванцаў вопратку і ежу.
У 1988 годзе ў Дзятлава адбылася міжнародная сустрэча выхаванцаў Дзятлаўскага дзіцячага прытулку падчас Вялікай Айчыннай вайны «Дзеці вайны — супраць вайны». Тады ж быў адкрыты мемарыяльны комплекс.
Мемарыяльны комплекс уключае ў сябе дзве стэлы, якія ўтвараюць праход да магіл дзяцей. На левай стэле размешчаны бронзавыя фігуркі дзяцей, прыціскаюцца да жанчыны. На правай — шэраг надпісаў, Цэнтральная з якіх абвяшчае: „тут пахаваныя больш за 70 дзяцей з Ленінграда, Прыбалтыкі, Беларусі, Смаленскай, Арлоўскай абласцей і дзеці міжнароднага піянерскага лагера пры санаторыі “Наваельня”, якія загінулі ад голаду і эпідэмій, закатаваных нацысцкімі акупантамі ў 1943-1944 гг.”. Уверсе замацаваны радкі:
Детству, войною сожженному, Жертвам фашистской чумы Память священная, память бессонная, Вечная память живых.
76 дзіцячых магіл размешчаны ў 4 радкі. На кожнай гранітнай пліце намаляваная пяціканцовая зорка з трыма языками полымя (сімволіка піянерскай арганізацыі). Большасць магіл – без імён; у сувязі з тым, што многія дзеці не ведалі сваіх прозвішчаў, на надмагільных плітах пазначаны імёны і ўзрост толькі 14 дзяцей:
Андрэева Вера (7 гадоў)
Архіпава Валя (3 гады)
Бяспалава Тамара (6 гадоў)
Бібікаў Юра (4,5 года)
Бузінская Тамара (2,5 года)
Булдзінская Тамара (5 гадоў)
Ягораў Пеця (8 гадоў)
Ларын Коля (4 гады)
Сакалова раю (9 гадоў)
Счасліўцава Лена (7 гадоў)
Счасліўцава Эма (5 гадоў)
Чугаеў Валодзя (5,5 гадоў)
Чуеўская Зіна (12 гадоў)
Чуеўскі Іван (10 гадоў)
Тут жа знаходзіцца магіла загадчыцы Дзятлаўскага прытулку у. г. Кепп, якая памерла ў 1945 годзе.
Гербялявічскі сельсавет
Вёска Мядзвінавічы – налічвалася 381 двароў напярэдадні вайны з насельніцтвам 1581 чалавек. Знішчана двароў 21. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 4, з іх вярнуліся 2. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 17, у партызанскіх атрадах у падполлі 7 чалавек.
Вёска Гербелевічы – налічвалася 72 двары напярэдадні вайны з насельніцтвам 351 чалавек. Знішчана двароў 2. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 12, з іх вярнуліся 10. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 16 чалавек.
Дзям'янаўскі сельсавет
Вёска Гузні – налічвалася 41 двар напярэдадні вайны з насельніцтвам 164 чалавекі. Знішчана двароў 41, жыхароў 2 чалавека. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 12, з іх вярнулася 10. Загінуў на франтах Вялікай Айчыннай вайны 1, у партызанскіх атрадах і у падполлі 1 чалавек.
Вёска Дзям'янавічы – налічвалася 72 двары напярэдадні вайны з насельніцтвам 288 чалавек. Знішчана двароў 12, жыхароў 13 чалавек. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 17, з іх вярнулася 7. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 9, у партызанскіх атрадах у падполлі 7 чалавек.
Вёска Пушча Ліпічанская (Чырвоны Бор, Яблынька) – налічвалася 102 двары напярэдадні вайны з насельніцтвам 318 чалавек. Знішчана двароў 106, жыхароў 109 чалавек. Выкрадзена ў нацысцкае рабства рабства 11, вярнуліся ўсе. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 3, у партызанскіх атрадах і падполлі 1 чалавек.
Вёска Шэршні – налічвалася 28 двароў напярэдадні вайны з насельніцтвам 92 чалавека. Знішчана 3 жыхароў. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 7, вярнуліся ўсе. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 3, у партызанскіх атрадах і падполлі 1 чалавек.
Дварэцкі сельсавет
Вёска Дварэц – налічвалася 360 двароў напярэдадні вайны з насельніцтвам 2700 чалавек. Знішчана двароў 320, жыхароў 400 чалавек. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 4, з іх вярнуліся 4. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 5, у партызанскіх атрадах і падполлі 1 чалавек.
Вёска Суцькі – налічвалася 17 двароў напярэдадні вайны з насельніцтвам 70 чалавек. Знішчана двароў 12. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 13, з іх вярнуліся 5. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 3 чалавекі.
Вёска Коцькі – налічвалася 83 двары напярэдадні вайны з насельніцтвам 305 чалавек. Знішчана двароў 11, жыхароў 4 чалавекі. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 8, з іх вярнуліся 2. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 2 чалавекі.
Вёска Абялькавічы – налічвалася 76 двары напярэдадні вайны з насельніцтвам 280 чалавек. Знішчана двароў 5. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 7, вярнуліся ўсе. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 6, у партызанскіх атрадах і падполлі 2 чалавекі.
Навасёлкаўскі сельсавет
Вёска Ліжэйкі – налічвалася 70 двароў напярэдадні вайны з насельніцтвам 256 чалавек. Знішчана двароў 70, жыхароў 5 чалавек. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 10, вярнуліся ўсе. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 11, у партызанскіх атрадах і падполлі 3 чалавека.
Наваяльнянскі сельсавет
Гарадскі пасёлак Наваельня (Талкуны) – налічвалася 73 двароў напярэдадні вайны з насельніцтвам 270 чалавек. Знішчана двароў 73, жыхароў 23 чалавекі. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 6, у партызанскія атрадах і падполлі 2 чалавекі
Парэчскі сельсавет
Вёска Дубоўка – налічвалася 62 двары напярэдадні вайны з насельніцтвам 279 чалавек. Знішчана двароў 54, жыхароў 6 чалавек. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 18, з вярнулася 16. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 3, у партызанскіх атрадах і падполлі 4 чалавекі.
Падвелікоўскі сельсавет
Вёска Гарадкі – налічвалася 51 двор напярэдадні вайны з насельніцтвам 325 чалавек. Знішчана двароў 48, жыхароў 290 чалавек. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 3 чалавекі
Вёска Дубароўшчына – налічвалася 41 двар напярэдадні вайны з насельніцтвам 215 чалавек. Знішчана двароў 23, жыхароў 37 чалавек. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 5, з іх вярнуліся 3. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 2, у партызанскіх атрадах і падполлі 13 чалавек.
Вёска Малая Воля – налічвалася 75 двароў напярэдадні вайны з насельніцтвам 447 чалавек. Знішчана двароў 58, жыхароў 28 чалавек. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 7, вярнуліся ўсе. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 2, у партызанскіх атрадах і падполлі 3 чалавекі.
Вёска Трахімавічы – налічвалася 23 двары напярэдадні вайны з насельніцтвам 165 чалавек. Знішчана двароў 22, жыхароў 47 чалавек.
Рудаяварскі сельсавет
Вёска Вялікая Воля – налічвалася 104 двары напярэдадні вайны з насельніцтвам 430 чалавек. Знішчана двароў 104, жыхароў 362 чалавек. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 8, з іх вярнуліся 4. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 2, у партызанскія атрадах і падполлі 3 чалавекі.
Вёска Гута – налічвалася 42 двары напярэдадні вайны з насельніцтвам 126 чалавек. Знішчага жыхароў 11 чалавек. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 16, з іх вярнуліся 12. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 3, у партызанскіх атрадах і падполлі 2 чалавекі.
Вёска Копці – налічвалася 65 двароў напярэдадні вайны з насельніцтвам 204 чалавекі. Знішчана двароў 65, жыхароў 8 чалавек. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 20, з іх вярнуліся 16. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 6, у партызанскіх адрадах і падполлі 3 чалавекі.
Вёска Навасёлкі – налічвалася 39 двароў напярэдадні вайны з насельніцтвам 96 чалавек. Знішчана двароў 39, жыхароў 15 чалавек. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 14 чалавек, з іх вярнулася 12. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 3, у партызанскіх атрадах і подполлі 5 чалавек.
Вёска Руда Яварская – налічвалася 130 двароў напярэдадні вайны з насельніцтвам 450 чалавек. Знішчана двароў 110, жыхароў 32 чалавекі. Выкрадзена ў нацысцкае рабства 50 чалавек, з іх у вярнулася 36. Загінула на франтах Вялікай Айчыннай вайны 10, у партызанскіх атрадах і подполлі 20 чалавек.
